Axia - po grecku znaczy wartość, a wartość to podstawowa kategoria aksjologii, oznaczająca wszystko to, co cenne i godne pożądania, co stanowi cel ludzkich dążeń. Pojęcie zostało wprowadzone do filozofii w XIX wieku przez R. H. Lothego i rozpowszechnione dzięki pracom F. Nietzschego oraz przedstawicieli badeńskiej szkoły neokantyzmu(gł. W. Windelbanda, H. Rickerta), filozofii kultury - W. Diltheya, E. Springera, anglo-amerykańskiego neorealizmu (G. E. Moore`a, R. B. Perry`ego) i N. Hartmanna. (WEP, t. 29, s. 13).
Aksjologia - dział filozofii dotyczący wartości, sposobu ich istnienia i poznawania, ich rodzajów i hierarchii. Powstała jako autonomiczna dyscyplina filozoficzna na przełomie XIX i XX wieku ( jej początki sięgają I. Kanta ); jakiekolwiek rozważania tego typu miały miejsce już u zarania filozofii - w starożytności.
Podstawowy problem aksjologii: co to jest wartość?
Spotykamy następujące stanowiska w powyższej kwestii:
- naturalizm - wartość jest cechą naturalną, lub też tym, co redukuje się do innej właściwości naturalnej. Np. J. Dewey, pragmatysta głosi, że "wartością jest to, co jest pożądane, a nie dlatego jest pożądane, że jest wartością";
- stanowisko przeciwne rozpatrujące wartość w kategoriach społeczno-kulturowych jako pewien stan przysługujący zjawiskom społecznym należącym do klasy zjawisk kulturowych, oraz uwzględniający podłoże tych zjawisk kulturowych. Wg marksizmu wartość to cecha społeczna przypisywana przedmiotom i zjawiskom świata obiektywnego, służąca zaspokajaniu wielorakich potrzeb ludzkich, a zarazem składnik świadomości, dzięki której człowiek ma możliwość zajmowania postawy normatywno-oceniającej wobec zastanej rzeczywistości.
- intuicjonizm rozumie wartości jako absolutne elementy tworzące w odróżnieniu od rzeczy empirycznych (opisu, tego co jest) porządek faktów idealnych (ocen tego, co być powinno). np. .neokantyzm. G. Moore za wartość uważa cechę określonego przedmiotu naturalnego, dzięki której to cesze (nienaturalnej ) staje się on przedmiotem wartościowym. Wartości nie należą więc do świata zmysłowo spostrzegalnego, a ich poznanie musi zachodzić na drodze intelektualnego wglądu, intuicyjnego postrzegania;
- emotywizm, wynikający z neopozytywistycznej koncepcji poznania, zgodnie z którym poznanie może dotyczyć tylko faktów empirycznych, a to, co poza faktami, nie istnieje. Ponieważ wyrażenia o wartościach nie dają się empirycznie weryfikować, stąd nie ma wartości! Ponieważ jest to jednak dla ludzi sprawa istotna, to neopozytywiści interpretują wartości obecne w języku jako wyraz przeżyć uczuciowych, jako ekspresję emocjonalnej strony ludzkiej osobowości.
- obiektywizm - wartości istnieją samoistnie, niezależnie od nikogo i od niczego. To stanowisko jest charakterystyczne dla naturalistów. Wartość jest właściwością, istniejącą realnie i jest empirycznie poznawalna. Obiektywistycznie o wartościach wypowiada się też intuicjonizm, lecz w odróżnieniu od naturalizmu traktuje wartości jako byty idealne, egzystujące poza światem realnym. Fenomenologia Schelera i R. Ingardena łączy obie płaszczyzny - przedmioty realne z idealnymi wartościami w jedną całość.
- subiektywizm - przeciwieństwo obiektywizmu stwierdza, że wartości nie należą do świata obiektywnego, niezależnego od nas, lecz ściśle wiążą się z naszą jaźnią; to my niejako generujemy wartości, a ich istnienie jest uzależnione od nas (np. emotywizm). W tym rozumieniu wartość, jako jakość subiektywna, nie ma żadnego związku z bytem, ona faktycznie nie istnieje, jest specyficznie ludzkim dodatkiem.
- relacjonizm - stanowisko to podziela głównie racje obiektywizmu, ale uzupełnia go o wątki subiektywne o charakterze gatunkowym. To co zaspokaja potrzeby, staje się wartością, wartością już zobiektywizowaną. Tak rozumiana wartość sytuuje się na linii kontaktu człowieka z przyrodą. Relacjonizm jest charakterystyczny dla marksizmu.
Drugi naczelny problem aksjologii to: jakie istnieją wartości?
Typologia wartości
- absolutne (bezwzględne, naczelne), ich kryterium jest doskonałość. Tradycyjnie zalicza się do nich: prawdę, dobro, piękno oraz świętość.
- względne, czyli wartości istniejące ze względu na coś. Te z kolei dzieli się na:
- utylitarne (ze względu na użyteczność rzeczy),
- instrumentalne (wiodące do celu);
- hedonistyczne (dostarczające przyjemności);
- ekonomiczne (zaspokajające potrzeby materialne człowieka), itp.
M. Scheler hierarchizuje wartości: najniższe to wartości zmysłowe, wyżej - witalne, a najwyżej duchowe.